Kamus'ul 'Alam'da Ma'muratül 'Aziz

Kitap: KAMUS’ÜL-A’LÂM

Yazar: Şemseddin Samî

Cild: 6

Sahife: 4330 – 4333

Konu Ma’muratul ‘Aziz

Shf: 4330

Ma’muratul ‘Aziz: 

Nefs-i Anadolu’nun mıntıkası olup, Hakan merhum Sultan Abduleziz Han zemanında Diyarbakır Vilayetinden tefrik ve tenkil olmakla bu isimle tesmiye olmuştur.

Ğarben Sivas ve Halep, (Maraş Sancağı) cenuben Halep, şark-i cebub-i Diyarbakır, şimali şarki tarafından ve şarken

Shf: 4331

dahi Erzurum vilayetleriyle mahdud olup 20 dakika 37 derece ile 35 dakika 39 derece ğarbi şimali ve 10 dakika 35 derece ile 37 derece 50 dakika tûl-i şark aralığında mümteddir.  Mesahe-i sathiyesi 37800 merbu’ yani takriben 41 000 000 dönümdür

Arazisi arızalı ve muhtelif olup, Anadolu’nun sevahil-i  cenubiyesi hizasını te’kep ederek gelen ve Adana vilayetinin hududunda şimali şarkiye döner (Tarsus) yani “bağa” silsile-i cibali birkaç kule münkasıp olduğu halde Ma’muratül 'Aziz vilayetini cenubi garbiden, şimali şarkine doğru Şak ile Dersim Sancağı’nda daha ziyade irtifa’ ve husunet kesb Kafkas silsile-i azimesine oluşmak üzere Erzurum ve Diyarbakır vilayetlerine girer. Bu silsilenin şubelerinden olarak dahili vilayet de bulunan dağların en büyükleri Malatya ve Harput cihetlerine mütevaziyen mümted olan Baliyan ve Nemrud dağlarıyla Eğin cihetindeki Sarıçiçek  ve Dersim hudud-i şimaliyesindeki Munzur dağlarıdır.

Bunların en yüksek dağları 1600 metreye tecavüz etmeyip, ekseri 1000 ile 1500 merte aralığındadır. Vilayetin bütünü Fırat Havzası dâhilinde olup, Basra Körfezi mailesine tabidir. Erzurum vilayetinden yemini şimali ğarbiyeden gelen (Karasu) ile Bitlis ve Diyarbakır vilayetlerinden yemini şarkiden Fırat ırmağı teşkil ediyor. Ki vilayet derununda cenube ve ba’dehu şarka doğru dolambaçlı bir ceryandan sonra vilayetin hudud-i şarkisine vasıl olur. Ve oradan cenub-i ğarbiye dönerek bir büyük mesafede hudud vilayeti ba’de tefrik Halep vilayetine girer. Bu vecihle Ma’muratül 'Aziz vilayeti öncesinden cezire hıtasıyla hemhudut olup, hat-ı merkezi vilayetinde dâhil olduğu bir parçası mevkien cezireden mahduttur. Doğrudan Fırat’a mensup olmak üzere vilayet dahilinde Kuruçay, Tahma çayı, Kahta suyu, Göksu vesair bazı çaylar ğarb ve ğarb-i şimalisinden şark ve şark-i cenubiye doğru aktığı gibi  Karasu da Kemer çayı ve diğer birkaç çay ve Murat nehrine de Dersim sancağından Munzur suyuyla Çemişgezek çayı ve birçok dereler dökülür. Bu vecihle vilayetin miyah-ı cariyesi pek çoktur. Vilayet dâhilinde yalnız bir göl bulunur ki Harput’un 65 kilometre cenub-i şarkısında olup,  mesaha-i sathiyesi 50 merbu’ kilometredir. Umkî sevahilde bir metre iken, ortalarında 70 metreye kadar varır. Bu gölde leziz yılan balığıyla sair balık envai ve çok güzel midye ve su samuru sayd olunur mezreenin civarında birkaç bataklık dahi var ise de havayı ihlal edecek derecede değildir.

Ma’muratül 'Aziz vilayetinin havası umumiyet üzere mu’tedil ve pek sağlam olup, Malatya ve Keban ma’deni gibi bazı yerlerde sıtma eksik değilse de bu bataklık ve diğer esban-ı mehaliyeden olmayıp mücret meyvelerin kesretiyle ahalinin perhize riayet etmesinden ileri gelir. Kışın çok kar yağarsa da Şubat’dan sonra başlayıp kar kalkar. Arazisi pek mümbit ve mahsuldar olup, bu vilayet Anadolu’nun ve hala kısmı şarkinin en mümbit yeridir. Ancak iskelelerden baid mesafesi gibi bazı ‘avaresi ziraatın çok ileri varmasına manidir.

Başlıca Mahsulleri: Buğday, arpa, mısır, pirinç, fasulye, nohut vesair hububatla, afyon, pamuk, tütün, üzüm, dut, badem, ceviz vesair meyveler ve sebzelerin envainden ibaret olup, üzümünden şerbet ve pekmez yapıldığı gibi, gerek bunun ve gerek sair meyvelerin kurusu dahi ihraç olunur. Afyon ve ipek,  mukaddemen vilayetin en büyük varidatını teşkil eder ki bu son senelerde tenezzül ve tedenni etmiştir. Tütünün senevi 200 000 kıyye kadar olup, pek sert olmakla yalnız dâhil vilayet de ve en ziyade Kürtler tarafından isti’mal olunur.

Ormanları vaktiyle çok iken,  yolsuz kesmekten ve alelhusus Keban Madeni'nde ihrak olunan odundan itlaf olunarak, şimdiki halde vilayetin ekser tarafında mahrukat yerine tezek ve kereste yerine meyvedar ağaçların ahşabı kullanılmakta olup, ormanları pek seyrek ve pek azdır. Yalnız, Dersim sancağında elyevm orman bulunursa da orada dahi gittikçe azalmaktadır.  Madence şimdilik yalnız Keban

Shf: 4332

           Madeni'nde ki sümbülî kurşun ve Çemişgezek’te ki krom madenlerinden bunların birincisi çok zengin olup, eskiden beri doluca ihrac olunmaktadır. Malatya’da bir büyük memleha dahi olup, tuzlu bir gölün, yarın suyu tebahhur etmekle teressüp eden tuzdan senevi bir milyon kıyye kadar toplanıp, dahili vilayet de ve civar mahallerde sarf olunur. Ve yalnız şimal cihetlerine Siirt ve Sivas’tan tuz ithal olunur. Merkez sancağıyla Dersim sancağında birkaç sıcak ma’den suyu bulunup bazı emraze nefi’ ise de henüz yeterli temin etmemiştir.

           Meraları az olup,  ma’haza ahali hayli miktar hayvanat ehliye yetiştirip, en ziyade merkep ve esterlere (katırlara) ehemniyet verilir. 

Hayvanat ehliyesinin Senavi’ Tevellüdatı:  180.000 koyun, 90.000 keçi, 114 000 sığır, 18.000 Merkep, 9000 Beygir ve 4500 esterden ibarettir. Dağlarda ayı, kurt, tilki, tavşan, geyik, zerdeva vesair postları kürk imale yarar hayvanat bulunur.

      Vilayetin sanayi mahaliyesi hayli ileri olup, yünden kilim ve perdelik vesair ile pamuktan bez ve manuse ve ipekten kezi ve çetare ve çiçekli kumaşlar imal olunur. Başlıca Eğin, ve Arapgir’de senevi 16.000 tup manuse 20.000 top bez Harput ve mezrada 2300 top peykli kumaşı, 1000 parça kilim, 500 perdelik ve saire imal olunur.

Bu mensucattan başka dahil vilayet de me’mulat debağiye ve bakır ve demirden alet ve edavat yapılır. Vesair sanai’ adiye icra olunur. Vilayetin her tarafından karalarla muhat ve iskelelerden uzak olmasıyla araba işleyecek yollarının noksan ve nakliyatça olan suubet ve emniyetsizlik ticaretin terakisine mani’ olup, vilayetin ekser mahsulât ziraiye ve sanaiyesi hemcivar olan vilayetle ihraç olunur. Ve ahali ihtiyaçlarından ziyade mahsulât ve me’mulat yetiştirmeye özenmemektedirler.  Yalnız hafif ve nakliyeleri kolay olan bazı şeyler, Avrupa ya nakil olunur. Ahalinin ihtima-i ecnebiye iştırasına rağbetleri olmadığı gibi daha ucuz ve daha dayanıklı olan emtiye-i mahaliyenin revacını mucib olmaktadır. Binaenaleyh ihracının azlığıyla beraber, ithalat, ihracatın nısfi miktarıne dahi baliğ olamıyor.

En başlı ihracatı: Afyon yapağı, pamuk, keçi ve karaca derisi, ipek ve pamuk, mensucat, zahire ve ikinci derece kilim, ayakkabı, pamuk kozası ve tohumu, kuru yemiş bal ve bal mumu, şarap, kereste vesaireden ibarettir.

İthalatının ise en birincisi pamuk, iplik ve ondan sonra mensucat muhtelife ile Kavsale (kösele) kahve, şeker, taş yağı, demir bakır kalay ve sair ma’den, saat, mücevharat, bıçak, ve çilingirliğe, mutfak muad muhtelife ecza, boya, kağıt,  ciğare (sigara) kağıtı, kibrit, fes vesairedir.  Mecmua ihracat-ı seneviyesi 21 ve dahilatı 10 milyon kuruş radelerindedir. Yalnız Samsun iskelesinin bade-i eden bir şusesi Sivas vilayetinden gelip, mezra’adan geçerek Diyarbekir vilayetine girer. Buna vilayet dâhilinde bazı şu’beler dahi yapılmaktadır.  Su değirmenleri çoktur. Vilayetin varidat-ı senaviyesi 20 ve mesarik mehaliyesi 7 milyon kuruş radelerinde olup, varidat-ı mezkure vilayetin vus’atıyla ve kuvve-i imbatıyla fevkaladesiyle gayri mütenasıb olduğu zahirdir.

Ma’rif Cihetine Gelince: Merkez vilayetinde bir idadiye-i mülkiye ile bir Rüştiye-i mülkiye ve bir Rüştiye-i askeriye-i ve zükûr ve ünasa mahsus mekteb-i ibtidai bulunduğu gibi, sancak ve kaza merkezlerinin ekserinde rüştiye mektebleri ve ekser muhalat ile bazı karada sübyan mektebleri ve kasabatda az çok me’mur medreseleri bulunur. Bütün vilayet de 13 rüştiye, 215 ibtidai ve sübyan mektebleri 31 medrese 45 Ermeni, 12 Ermeni ve Protestan ve 6 Ermeni Katolik mektebi, bunlardan başka da Katolik misyonerlerine mahsus 8 ve Protestan misyonerlerine mahsus 5 mekteb ki cemien vilayet de 226 mektep ve medrese mevcuttur.  Merkez vilayet de hükümete ait bir matbaa (yani matbaa-i vilayet) bulunub, haftada bir kere Türkçe resmi gazete ve her sene bir salname-i vilayet

Shf: 4333

         Neşir olunur.  Dâhil vilayet de 88 cami-i şerif ve 199 Kilise bulunuyor.

     Ehli vilayet 575 314 kişi olup, bunların 514 946’sı Müslim, 61 983’ü Ermeni, 6060’ı Ermeni Protestan, 1675’i Ermeni Katolik, 650’sı Rum’dur. Ehli-i Müslimesinden 54 950’si Kürd ve kusuru Türk olup, bunların da 186 580’i Kızılbaş ve bakiyesi sunnidir.  Kürtler Dersim sancağında ekseriyet üzere bulunuyorlar. Eğin ve Arapgir gibi bazı yerleşik erkekleri hizmetçilik ve odacılık gibi işlerle İstanbul’da vesair taraflarda ve umumiyet üzere bir kısmı askerlikte bulunuyorlar.

           Vilayet Bervechi Ati: 3 Sancak ve 16 kazaya münkasım olup, 70 nahiye ve 1890 karyeyi havidir.

                                        MA’MURATÜL 'AZİZ VİLAYETİ

SANCAK	Harput	Kaza	Harput	Nahiye	Çay Karaali Ernekil  Hav-i Aliye Mollakendi Şeyh Haci İskan Sisli Düşeydi	Mikdar-ı Kura
						41 37 27 21 22 69 20 42
			Arapkir	Nahiye	Şûtik Matmur	29 32
			Keban Madeni	Nahiye	Hebuk Karaca Derice Tahir İmer	7 15 4 22 13
			Eğin	Nahiye	İliç Eyhi İmranik Ağın Paşaklı	19 24 7 19 14
			Pötürge	Nahiye	Telsim Keferdiz Sinan Tafsu Gerger Bilbul Mendiz	9 5 25 23 13 14 16
	Malatya	Kaza	Malatya	Nahiye	İzoli Közne İspendere Yorga	26 13 19 9
			Hısn-ı Mahsur	Nahiye	Samsat Çalğan Karıcık Koçali Kuyucak	54 32 35 33 40
			Besni	Nahiye	Hori Sürgü Bilviran Pervazi Tut Kızılin Keysun Şambayat	15 15 9 13 14 19 18 12
			Akçadağ	Nahiye	Hekimhan Eyvalı Körne Hasançelebi Londoğlu Yulah Kasımoğlu	25 21 15 10 13 11 18
			Kahta	Nahiye	Tokaris Sincik Alaves	78 22 26
	Dersim	Kaza	Dersim	Nahiye	Sekdik Sin	106
			Mazgirt	Nahiye	Pah Mahendi Morho	301
			Çarsancak	Nahiye	Pertek Eşkerd Netenk	110
			Çemişgezek	Nahiye	Kerimli İşkavar Başvorteng	95
			Kızıl Kilise	Nahiye	İrsek Remezan	33
			Ovacık	Nahiye	Hubek Kalan Çaryazan	83

İcmalen

Harput Sancağı           : 5 Kaza,  27 Nahiye,  589 Karye

Malatya Sancağı         : 5 Kaza,  27 Nahiye,  675 Karye

Dersim Sancağı          : 6 Kaza,  16 Nahiye,  626 Karye.

(Merkez Sancağıyla, merkez vilayet için “Harput” maddesine müracaat buyurula)

http://mehmetmemdoglu.blogspot.com.tr/2014/08/osmanli-arsivlerinde-kamusul-alam-harput.html